De consul heeft als primaire opdracht de bescherming en behartiging van de belangen van de individuele burgers en bedrijven van ‘zijn’ land (de Zendstaat) die zich bevinden in het land/de regio waar de consul is gevestigd (in de Ontvangende staat).
In landen waar het met de veiligheid en de mensenrechten nog minder goed is gesteld, is de beschermingsopdracht van heel groot belang. In landen als Nederland boet dat aspect aan belang in, ook al zal voor sommige nationaliteiten deze belangenbehartiging zeker nog actueel zijn. Denk bijvoorbeeld aan individuele behoeftigheid, al dan niet collectieve discriminatie of uitsluiting, vluchtelingen/migranten.
De consul is steeds de nabije ‘antenne’ van de ambassade en kan, afhankelijk van het beleid van de Zendstaat, bepaalde documenten afgeven (paspoorten, soms visa, bewijs van in leven zijn, verificatie van handtekeningen enz.), is vraagbaak en bindende factor voor de gemeenschap van burgers van ‘zijn/haar staat’ in de regio. Aldus is de consul ook voor lokale overheden (gemeenten, provincie, politie) een nabije contactpersoon als het gaat om aangelegenheden die op individueel of gemeenschappelijk niveau de burgers van zijn/haar Zendstaat betreffen.
De consul levert een belangrijke aanvulling op hetgeen de ambassades en hun economische, culturele en wetenschappelijke afdelingen kunnen doen.
Lokale kennis aan beide zijden
Consuls hebben in ‘hun regio’ hun eigen lokale netwerken, kennen mensen, bedrijven, overheden en instellingen, en kennen mede daardoor op detailniveau de lokale omstandigheden en ontwikkelingen. Kortom, zij zijn ingevoerd en daarmee een belangrijke bron van informatie en verbinding.
Anderzijds hebben zij hun contacten met en kennis van ‘hun land’ (Zendstaat).
Die combinatie maakt dat de consul kansen ziet, initiatieven kan nemen, en deuren kan openen, vaak aan beide zijden.
En natuurlijk zijn de consuls kind aan huis op hun ambassade en bij de diverse afdelingen en diensten daarvan. Hun inbreng wordt gewaardeerd en men realiseert zich dat hun ‘veldkennis’ door de eigen diensten nooit kan worden vergaard. Het leggen van de juiste contacten verloopt snel en efficiënt.
Constante factor
Daarbij speelt mede een rol dat diplomatieke functionarissen veelvuldig rouleren, zij hebben termijnen van drie tot voor sommige landen vijf jaar. De consul vervult zijn functie vaak tientallen jaren en is daarmee een constante verbindende factor die gelegde contacten bewaart.
Invloed aan beide zijden
Zo draagt de consul op invloedrijke wijze de troeven van ‘zijn land’ (Zendstaat) uit. Hij kent echter tevens de sterke kaarten van ‘zijn regio’. Zowel de Zendstaat als de regio waar de consul actief is, plukken daarvan de vruchten.
Op basis mede van hetgeen de consul aandraagt – informatie, initiatieven, introducties – zal de ambassadeur, of afhankelijk van het onderwerp de consul-generaal, zijn (of haar) mensen inzetten.
Voorbeelden Denk aan het tot stand brengen van samenwerkingen tussen wetenschappelijke instituten, van uitwisseling van studenten, van joint ventures tussen complementaire bedrijven, van samenwerkingen op het niveau van ‘clusters’. Maar ook het bevorderen van culturele, sportieve of sociale evenementen, internationale uitwisselingen, en van opleidingsfaciliteiten.
Vanzelfsprekend zijn de directe contacten tussen bijvoorbeeld provincies of gemeenten, bedrijven of instellingen en de diverse ambassades waardevol en wenselijk. De consul ter plaatse vult dat aan met zijn directe contacten en kennis, en zijn focus op ‘zijn regio’.
Voorbeeld : een consul heeft persoonlijke contacten met het bestuur van een Hogeschool of Universiteit. Een soortgelijke instelling in zijn Zendstaat zoekt een samenwerking. Zou een samenwerking niet makkelijker te realiseren zijn dankzij deze rechtstreekse ingang?
Voorbeeld : buitenlanders, woonachtig in een wijk van een van de Brabantse steden, ondervinden moeilijkheden/discriminatie. Er dreigt escalatie. De consul ter plaatse speelt een bemiddelende rol; al dan niet samen met zijn ambassade (deze is vaak op afstand).
Voorbeeld : een buitenlands bedrijf zoekt aansluiting bij een partner in Nederland, of onderzoekt afzetmogelijkheden. De (honorair) consul van het betreffende land kan zorgen voor directe introductie in de betreffende regio en vaak ook bij bedrijven of instellingen.
Steeds meer wordt door veel landen – waaronder ook Nederland – nadruk gelegd op de economische diplomatie en de diplomatie van cultuur, wetenschap en sport. De consul kan daarin een belangrijke rol vervullen.
Economische diplomatie
– bevorderen van de internationale ontwikkeling van het bedrijfsleven/de bedrijven van de Zendstaat
– bevorderen en uitdragen van de aantrekkelijkheid van de Zendstaat voor bedrijven, het zakenleven en voor investeringen
Diplomatie van cultuur, wetenschap en sport
– bevorderen en uitdragen van de cultuur van de Zendstaat
– bevorderen van samenwerking op terreinen van wetenschap, cultuur, techniek en universitair
Hierop richten zich de meeste ambassades en consulaten in Nederland, en hierop richten zich ook de ambassades van Nederland in het buitenland.
Een land (Zendstaat) kan besluiten tot de benoeming van een of meer consuls en/of honorair consuls (Consul) in een ander land (Ontvangende staat), zoals in Nederland. De consul kan worden gezien als een verlengstuk van de Ambassade en het Consulaat van de Zendstaat in Nederland. Hij/zij is hun man/vrouw in het veld.
Ook landen die geen eigen ambassade of consulaat in Nederland hebben, kunnen een of meer consuls benoemen.
Een benoeming tot consul wordt pas effectief na goedkeuring (exequatur) door de Ontvangende staat, in Nederland door het Ministerie van Buitenlandse Zaken.
Consuls hebben een eigen, beperkte diplomatieke status.
Dit is geregeld in het Verdrag van Wenen (Vienna Convention on Consular Relations van 24 april 1963, zie hier het Verdrag van Wenen ).
De functie van consul is , anders dan voor de beroepsconsul, in beginsel onbezoldigd, en de diplomatieke status is niet gelijk. Sommige landen kennen een bepaalde, veelal ontoereikende kostenvergoeding toe. De functie wordt dan ook meestal uitgeoefend naast een andere, hopelijk lucratievere functie in de maatschappij